تحلیل علل ریشه‌ای (RCA-Root Cause Analysis) یک فرآیند نظام‌مند برای شناسایی ریشه‌های اصلی بروز مشکلات یا رخدادها و تدوین برنامه عملیاتی جهت مقابله با آن‌ها است. بسیاری از سازمان‌ها هنگام بررسی علل، تمایل دارند تنها یک عامل را جدا کرده و به آن تمرکز کنند؛ در حالی‌که این رویکرد منجر به رفع ناقص مشکل می‌شود.
تحلیل علل ریشه‌ای کمک می‌کند تا این خطا رخ ندهد و کل واقعه به‌طور جامع مورد بررسی قرار گیرد. از دیگر اشتباهات رایج سازمان‌ها، تمرکز بر درمان علائم (Symptoms) به‌جای پرداختن به مسائل بنیادین است که در نهایت منجر به تکرار مجدد مشکلات می‌شود.
با استفاده از RCA می‌توان به اهداف اصلی زیر دست یافت:
-
چه اتفاقی رخ داده است؟
-
چگونه رخ داده است؟
-
چرا رخ داده است؟
-
چه اقداماتی باید انجام شود تا از تکرار مجدد آن جلوگیری شود؟
در نهایت، تحلیل علل ریشه‌ای سه هدف کلیدی دارد:
-
شناسایی علت ریشه‌ای مشکل یا رخداد.
-
درک نحوه رفع، جبران یا یادگیری از مشکلات ناشی از آن علت ریشه‌ای.
-
مهم‌تر از همه، به‌کارگیری نتایج تحلیل برای جلوگیری از بروز مشکلات مشابه در آینده.
چگونه تحلیل علل ریشه‌ای انجام دهیم؟
تحلیل علل ریشه‌ای در صنایع مختلف و موقعیت‌های گوناگون کاربرد دارد. هر صنعت ممکن است جزئیات اجرای آن را متفاوت انجام دهد، اما اغلب از یک فرآیند عمومی پنج‌مرحله‌ای پیروی می‌کنند. این چارچوب نخستین بار در سال 1992 توسط وزارت انرژی ایالات متحده (DOE-NE-STD-1004-92) تدوین شد.
RCA اغلب به «کارآگاهی در بالاترین سطح» تشبیه می‌شود؛ زیرا همانند یک کارآگاه که به بررسی صحنه جرم می‌پردازد، تولیدکنندگان نیز با همین روش می‌توانند ریشه یک مشکل را کشف کنند.
فاز 1 – جمع‌آوری داده‌ها (Data Collection)
همان‌طور که کارآگاهان صحنه جرم را حفظ کرده و با دقت شواهد را جمع‌آوری می‌کنند، در RCA نیز جمع‌آوری داده‌ها مهم‌ترین گام است. بهترین رویکرد آن است که داده‌ها بلافاصله پس از وقوع شکست یا حتی حین وقوع آن جمع‌آوری شوند. علاوه بر داده‌ها، باید شواهد فیزیکی خرابی نیز ثبت شوند.
نمونه داده‌هایی که باید جمع‌آوری شوند شامل:
-
شرایط قبل، حین و بعد از وقوع رخداد
-
اقدامات و دخالت کارکنان
-
عوامل محیطی
-
در مورد ماشین‌آلات: وضعیت سیستم روانکاری، فیلترها و جداکننده‌ها، رسوبات جانبی (وارنیش یا لجن)، نتایج آنالیز روغن، شرایط مخازن.
فاز 2 – ارزیابی (Assessment)
در این مرحله کلیه داده‌ها تحلیل می‌شوند تا عوامل احتمالی شناسایی و در نهایت علت یا علل ریشه‌ای مشخص گردند. طبق فرآیند DOE، این فاز شامل چهار گام است:
-
شناسایی مشکل
-
تعیین اهمیت و شدت مشکل
-
شناسایی علل (شرایط یا اقدامات) بلافاصله قبل و اطراف رخداد
-
تحلیل چرایی علل مذکور و حرکت به عقب تا کشف علت ریشه‌ای؛ علتی که در صورت اصلاح، مانع تکرار چنین خرابی‌هایی در آینده خواهد شد.
نمونه‌های رایج علل در صنایع شامل: آلودگی روانکار، استفاده از روغن نامناسب، مصرف بیش از حد یا کمتر از حد روانکار، و وجود ذرات سایشی غیرعادی است.
ابزارهای متداول برای این مرحله عبارت‌اند از: نمودار پارتو، روش 5 چرا (5 Whys)، نمودار استخوان ماهی (Fishbone Diagram) و غیره.
فاز 3 – اقدام اصلاحی (Corrective Action)
پس از شناسایی علت ریشه‌ای، باید اقدام اصلاحی مناسب پیاده‌سازی شود. DOE پنج معیار کلیدی را برای ارزیابی عملی بودن اقدامات اصلاحی پیشنهاد کرده است:
-
آیا این اقدام از تکرار مشکل جلوگیری می‌کند؟
-
آیا اجرای آن امکان‌پذیر است؟
-
آیا این اقدام بدون اختلال در اهداف تولید قابل انجام است؟
-
آیا این اقدام ریسک جدیدی ایجاد می‌کند و آیا این ریسک‌ها به‌طور شفاف بیان شده‌اند؟
-
آیا اقدامات فوری قبلی مناسب و اثربخش بوده‌اند؟
همچنین باید هزینه‌ها (آموزش، مهندسی، عملیات، ریسک‌پایه و …) در برابر منافع اجرای اصلاحات سنجیده شوند. پرسش‌هایی مانند مدت زمان اجرا، نیاز به آموزش، منابع مورد نیاز، اثر بر سایر واحدها و پیامدهای جانبی باید بررسی شوند.
فاز 4 – اطلاع‌رسانی (Inform)
ارتباط مؤثر کلید موفقیت است. همه طرف‌های ذی‌نفع باید از اقدامات اصلاحی آگاه شوند. در صنعت، این شامل سرپرستان، مدیران، مهندسان، پرسنل بهره‌برداری و نگهداری است.
همچنین توصیه می‌شود تأمین‌کنندگان، مشاوران و پیمانکاران نیز مطلع شوند تا بتوانند اثر تغییرات را در فرآیندهای مرتبط خود ارزیابی کنند.
فاز 5 – پیگیری (Follow-up)
در این مرحله، اثربخشی اقدامات اصلاحی ارزیابی می‌شود:
-
ردیابی و تأیید صحت اجرای اقدامات اصلاحی
-
بازبینی دوره‌ای سیستم پیگیری اقدامات برای اطمینان از کارایی آن
-
تحلیل موارد تکرارشونده و یافتن دلایل ناکارآمدی اقدامات اصلاحی
-
ثبت و تحلیل رخدادهای جدید برای جلوگیری از شکست‌های آتی
پیگیری مستمر کمک می‌کند اثربخشی اقدامات مشخص شود و مشکلات جدید قبل از بحرانی شدن شناسایی شوند.
درصورت نیازمندی به مشاوره و کسب اطلاعات بیشتر در زمینه تحلیل علل ریشه‌ای به دپارتمان نت صنعتی شرکت پترو پایا پارس مراجعه فرمایید.
نتیجه‌گیری
تحلیل علل ریشه‌ای (RCA) رویکردی جامع، نظام‌مند و اثبات‌شده برای شناسایی و رفع مشکلات در صنایع مختلف است. اجرای صحیح این فرآیند نه تنها به شناسایی دقیق علت اصلی خرابی‌ها و جلوگیری از تکرار آن‌ها کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش قابلیت اطمینان تجهیزات، کاهش هزینه‌های تعمیرات و توقفات ناخواسته، و ارتقای سطح ایمنی و بهره‌وری سازمان می‌شود. RCA در واقع پلی میان کشف مشکل و بهبود مستمر فرآیندهاست و زمانی بیشترین اثربخشی را خواهد داشت که همراه با فرهنگ سازمانی مبتنی بر یادگیری و بهبود پایدار به‌کار گرفته شود.
اطلاعات این مقاله برگرفته از این منبع می‌باشد.
